Amandmani na Ustav SFRJ iz 1963. godine


Bitne promene u strukturi federacije počele su Ustavnim amandmanima 1967. i 1968, a celovit oblik poprimile 1971. godine. Amandmani su označili početak konkretne primene stavova Osmog kongresa SKJ koji je održan od 7. do 13. decembra 1964. godine. Na njemu je prvi put posle Drugog svetskog rata, javno "otvoreno" nacionalno pitanje, pokrenuto pitanje ekonomskih uzroka nacionalnih neravnopravnosti, uspostavljena veza birokratskog centralizma, "velikodržavnog hegemonizma" i nacionalizma. Faktički je otvoren proces menjanja odnosa između savezne države i republika koji je doveo do temeljnog preobražaja federacije. Jugoslavija je izgrađivana kao "federacija ravnoteže". Monolitni društveni i politički život ustupao je mesto "samoupravnom federalizmu". Republičke elite počele su razmišljati o Jugoslaviji kao o "tranzitnoj" tvorevini. Administrativne granice republika (nekadašnje "žilice u mermeru") postajale su granice samostalnih država. Jugoslovenska država sve više je bila federacija koja "federira".

Amandmani su oslabili i ograničili samostalnost federacije i stavili je pod nadzor republičkih i pokrajinskih struktura. Ojačane su republike i autonomne pokrajine. Republike kao društveno-političke zajednice su tretirane kao nacionalne države. Proširen je status autonomnih pokrajina i "suverena prava" počela su se ostvarivati i u pokrajinama. Dobijena je "federacija na dva nivoa". Položaj i status Srbije i autonomnih pokrajina u federaciji su u suštini izjednačeni. Ustavne odredbe o tome da su socijalističke autonomne pokrajine sastavni deo SR Srbije bile su deklarativne zato što su one u njoj imale status "teritorijalne i suverene društveno-političke autonomije".

Ustavno menjanje federacije započelo je Amandmanima I-VI koje je 18. aprila 1967. usvojilo Savezno veće. Ponovo je uvedeno Veće naroda kao opšte nadležno veće u Saveznoj skupštini. Izvršene su promene u sastavu SIV-a i položaju saveznih organa uprave.

Amandmanima VII-XIX, donesenim 26. decembra 1968, promenjen je naziv Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija u Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo. Pokrajine su dobile pravo da donose sopstvene ustavne zakone.

Ustavni amandmani potpunije su izrazili autonomnu pokrajinu kao širu društveno-političku zajednicu u sastavu Srbije sa samostalnim pravima i odgovornostima. Autonomne pokrajine su dobile status konstitutivnog elementa federacije iako nisu imale karakter federalnih jedinica kao republike. Amandmanima je utvrđeno da pokrajine imaju Vrhovni sud i druge pravosudne organe. Garantovan je teritorijalni integritet pokrajina čije su se granice mogle menjati samo uz saglasnost njihovih skupština. Umesto nacionalne manjine uveden je pojam narodnost i zagarantovana je njihova ravnopravnost sa narodima Jugoslavije.

Amandmani XX-XLII, usvojeni 30. juna 1971, popularno su nazvani "radnički" zato što su celovito izrazili položaj radnog čoveka u udruženom radu. Po njima radni ljudi su u osnovnoj organizaciji udruženog rada sticali pravo na funkciju i sredstva društvene reprodukcije. Funkcije federacije su bitno smanjene u oblasti investicija i zakonodavstva. Federacija je određene funkcije ostvarivala kao zajednički interes svih naroda i narodnosti Jugoslavije, a neke samo na osnovu usaglašenih stavova republika i autonomnih pokrajina.

Prema amandmanima jugoslovenska savezna država je definisana kao "državna zajednica dobrovoljno ujedinjenih naroda i njihovih socijalističkih republika kao i socijalističkih autonomnih pokrajina Vojvodine i Kosova koje su u sastavu Socijalističke Republike Srbije, zasnovana na vlasti i samoupravljanju radničke klase i svih radnih ljudi i socijalistička samoupravna demokratska zajednica radnih ljudi i građana i ravnopravnih naroda i narodnosti".

Uvedene su promene u institucijama federacije i pored predsednika republike ustanovljeno je Predsedništvo SFRJ kao kolektivni šef države i nosilac zakonodavne i političke inicijative. Josip Broz Tito bio je predsednik republike i predsednik Predsedništva SFRJ. Znatno su izmenjeni položaj i uloga SIV-a i saveznih organa uprave. Organi federacije obrazovani su na bazi pariteta.

Pored Jugoslovenske narodne armije, kao oružana snaga SFRJ uvedena je i teritorijalna odbrana. To će imati dalekosežne posledice prilikom raspada Jugoslavije.